Birçok tropikal ülkede önemli miktarda yetiştirilmektedir. Bambu yabani bir bitki olarak doğada veya Hindistan, Birmanya, Tayland, Endonezya, Çim, Japonya, Filipinler, Avustralya, Güney Afrika, Güney Amerika ve Kuzey Amerika’nın güney kesimlerinde yetişir.
Bambu elyafının özellikleri
Bambu elyafı, onun teksillerde kullanabilmesi imkanını sağlayan ideal ve çok iyi vasıflara sahiptir. Bambu elyafı son derece yumuşak, hafif ve ipeksi bir tutuma sahiptir. Bu özellikler onu nefes alabilir bir yapıda ve kullanılırken serin tutma özelliği sağlamasına imkan sağlar. İnanılmaz derecede hidroskopik bir yapıya sahiptir ve bu yapısı diğer konvansivonel elyafdan(pamuk, polyester..) daha fazla su çekebilmesine yarar. Bambu elyafı diğer elyafa göre daha fazla antistatik özellik gösterir. Kokulara karşı daha iyi bir davranış belirtir. Kendi bünyesinde, doğal olarak koku giderici (deodoran) özelliği vardır. Bambu elyafında, kasarlanmış viskon elyafına yakın incelik ve beyazlık bulunur. Kuvvetli mukavemet, stabile ve dayanıklılık (tenacity) özelliklerine sahiptir. (Tablo 1’de gösterildiği gibi). Aşınmaya dayanıklı olup, iplik çekimine uygun kaliteye sahiptir.
TABLO-1 Bambu Elyafının özellikleri
| Özellikler | Bambu elyafı | Viskon Elyafı |
| Kuru dayanıklılık kuvveti (CN/dtex) | 2.33 | 1.5-2.0 |
| Islak dayanıklılık kuvveti (CN/dtex) | 1.37 | 0.7-1.1 |
| Kopma noktasına kadar kuru uzatma (%) | 23.8 | 18-24 |
| Elyaf uzunluğu | 1.16 | 1.46-1.52 |
*Spesifikasyon 1.5 Dx38MM ve 3Dx76MM, 20 ˚C ısı %65 rutubet.
Bambu elyafı karakteristik olarak, çok yüksek geçirgenlik, yumaşıklık hissi, düzelme ve boyama kolaylığına haizdir. Çok iyi renklendirme hassalarına sahiptir. Çevreye dost bir hammadedir. Kendinden önceki ağaç hamuru elyaf gibi mükemmel imkanlara sahiptir. Bu arada, bambu elyafı ile pamuk ve diğer ham maddelerden yapılan karışımlar aynı yüksek vasıfları gösterirler.
Bambu elyafından yapılan havlu ve bornozlar yumuşak ve konforlu bir his verip, özel bir parlaklık gösterir. Boyandığı zaman, elyaf, parıltılı ve güzel bir görünüm kazanır.
Bambu’dan yapılan Elyaf ve İplikler
Bambu elyafının üretim akışı şu şekildedir:
Bambu – Kalın Hamur – İnce Hamur – Bambu Elyafı – İpliği – Kumaşı
Bambu hamuru, Bambu’dan hidroliz ve alkalizasyon ve bir kaç devrede yapılan kasar ile üretilir. Bu hamur, bu aşamadan sonra işlenerek, bambu elyaf şekline sokulur. Yapılan çeşitli testlerde; kuvvetli mukavemet, stabile dayanıklılık sahibi olduğu görülür. Bambu elyafının inceliği ve beyazlığı, klasik viskon elyafı gibidir.
Bambu elyafı tek başına eğrildiği gibi, hertürlü elyaf ile (pamuk, kenevir, ipek, Iyosel, modal ve kimyasal elyaflar gibi) harmanlanabilir.
Bambu İpliği üretimi esnasında alınacak tedbirler
Bambu’dan iplik üretimi, geleneksel viskon iplik imalatına çok benzer.
Bambu elyafı tarak ve çekimlerde uçabildiği için, çalışma mekanında yüksek rutubet(%65-70) ve düşük ısı (25 °C) temin edilmesi gerekir. Eğer beslemelerden önce, bambu elyafı çok kuru ise, rutubetini düzeltebilmek için buğu şeklinde rutubet verilmedir. Bambu eIyafı birbirlerine tutunmalarında zayıf özelik gösterir. Bundan dolayı daha yüksek büküm ölçeği verilmedir. Kard ve çekim makinelerinde düşük gerilim tavsiye edilir. İplik üretimi esnasında tüylenmeyi kontrol için, yüksek kalitede çelik bilezik vs bilezik gezicisi kullanılmalıdır.
Bambu Kumaşların dokunması
Mukavemet ve dokuma randımanını karşılayabilmek için, metrede 350-410 büküm ölçülü iplik kullanılmalıdır. Bu şekilde iplik yüzeyindeki tüylenme azaldığı gibi, mukavemet kuvveti de arttırılır.
Bambu ipliğinin, rutubet tutabilmesi ve uzatılma özelliği nispeten yüksektir. İpliğin çözgü ve haşıl aşamasında düzgün ve nispeten düşük gerilimde olması gerektir. Yüksek iplik inceliğinde ve yüksek yoğunlukda ki dokuma kumaşlar üretilirken kullanılan ince ipliklerde, çözgü esnasında kavisli işlem akışı, haşıl esnasında her bölümün uzamasının kontrolü ve hem haşılda ve hemde çözgüde düşük gerilim kullanılmalıdır. Bu şekilde, fazla gerilim yüzünden meydana gelebilecek kopukluklar önlenir.
Tek kat ipliklerin dokunması esnasında, uygun bir haşıl maddesi kullanılmadır. Bambu elyafı hidrofilik olup, kolayca haşıllanabilir. Ana haşıl maddesi olarak nişasta türevleri kullanılmalıdır. Tüylenmeyi azaltmak için, haşılın bir kısmında akrilik asitler, polivinil alkol yerine kullanılmalıdır. Akrilik asit ipliğin yumuşaklığını arttırır ve onun çalışmasını kolaylaştırır. Bambu elyafı rutubet taşımaya karşı hassas olup, rutubet miktarı çok azaldığında kırılma eğilimi gösterir. Fakat rutubet taşıma çok yükseldiği zamanda, bambu elyafının mukavemeti azalır. Taşınacak gerekli rutubet %8-9 arasında olup, haşıl yapılırken orta bir hız kullanılmalıdır.
Dokuma esnasında düşük gerginlikler kullanılmalı ve %65-75 rutubet arasında dokunmalıdır. İpliğin taşıdığı rutubet miktarı yüksek olduğu zaman, daha düşük rutubetli bir ortam kullanılmalıdır. Bunun terside olabilir. Bambu iplikleri uzamaya eğilimli olup, bu çözgüde çizgiler yaratabilir.
Ön işlem ve Boyama
Bambu elyafı rejenere selüloz elyafı olup, bundan dolayı hem asitlere ve hemde alkalilere karşı hassastır.
Ön işlem esnasında, banyo içindeki alkali miktarına dikkat edilmelidir. Bambu elyafı, düşük bir ıslak mukavemete sahiptir. Bundan dolayı işlem ve boyama esnasında, ya daha düşük veya negatif gerilim olmalıdır. Boyama esnasında reaktif boyaların kullanılması tavsiye edilir. Reaktif boyalar, Bambu elyafının işlemde prensip olarak, şu sıra takip edilir;
-Zayıf bir yakma
-Enzimli haşıl sökme
-Hafif bir yıkama
-Uygun bir kasar
-ve yarım merserize
%100 Bambu elyafından yapılan iplik ve kumaşların üretiminde düşük mekanik gerilim ve hafif tatbikat şartları kullanılmalıdır.
Saf Bambu ve Bambu/Pamuk kumaşların yakılması
Saf Bambu veya Bambu/pamuk kumaşların yüzeyinde, tüyler, pamuk çekirdeği kabuğu veya ufak topaklar bulunabilir. Eğer yakma işlemi düzgün ve tam olmaz ise, sonradan yapılacak olan boya işlemleri iyi netice vermeyip, boyama düzgünlüğü, renk solması ve hatta kumaş üzerinde bazı istenmeyen hatalar meydana gelir.
Yakma, kumaşın eni boyunca düzgün olmalıdır.
Enzim ile haşıl sökme
İpliklerin dokunabilmesi için genelde nişasta haşılı kullanılır. Bu haşılı sökebilmek için, yüksek aktiviteli, stabiliteli ve seçme enzimler kullanılmalıdır. Bu enzimlerde, yalnız iplikteki nişastayı hedef almalıdır.
Aynı zamanda, seçilecek enzimlerin bambu elyafına zarar vermemelerine de dikkat edilmelidir. Bu enzimler belirli pH aralığında tesirli olmalıdırlar. (Mesela pH 5 ile pH 9 arasında)
Tipik enzimle haşıl sökme reçeteleri;
Amylase Enzim beher kg’da 2-5 ml
Islatıcı ve yıkayıcı beher kg’da 3-4 ml
Sıkma efekti %100
Islatma ısısı Oda ısısı ile 90 ˚C arası
Bekletme zamanı 6 – 18 saat
Sonra sıcak su ile yıkanır.
Yıkama ve Kasar
Bambu eylafının doğal rengi biraz sarımtıraktır. Bambunun beyazlık derecesi, pamuk elyafından düşüktür. Bambu/Pamuk harmanından yapılmış iplikten üretilen kumaşlarda, yapılacak yıkama ve kasar istenilen standart da olmaz ise, kumaşın beyazlığı istenilen düzgünlükte olmaz. Bambu elyafı asid ve alkaliye karşı hassas olduğundan, daha düşük miktarda kostik kullanılması tavsiye edilir.
Temizieyici madde gereksinimi; Temizleyici maddeler köpük teşekkülünü ve netice olarak elyafın zarar görmesini önler. Peroksit stabilizatörü ve teşekkül edecek pigmentlerin dispersiyonunu sağlama vazifesini görürler.
Yıkama ve Kasar Reçetesi;
Kumaş için:
Temizleyici Beher Litrede 2-4 gm
Kostik Beher Litrede 1-3 gm
Hidrojen Peroksit(%35) Beher Litrede 8-10 gm
Isı 90-98 ˚C
Süre 40-60 dakika
İplik için:
Temizleyici Beher Litrede 1-2 gm
Kostik Beher Litrede 1 gm
Hidrojen Peroksit(%35) Beher Litrede 5-8 gm
Isı 90-98 ˚C
Süre 40-60 dakika
Merserizasyon
Merserizasyon elyafın boya çekimini arttırmak için yapılır. Elyafa verdiği düzgün yüzey ve parlaklıklarından dolayı da, elyafın pırıltı ve parlaklığını arttırır. Aynı zamanda, yapılacak giysinin yumuşaklık ve kumaş dökümü gibi vasıflarını iyileştirir.
Merserize Reçetesi:
Kostik Beher Litrede 210-240 gm
Isı Oda ısısı
Süre 40-60 saniye
Boyama
Bambu ve pamuğun kimyevi yapısı aynı olup, ikiside selüloz’dur. Aynı boyama mekanizmasına sahiptirler. Pamuk için kullanılan bütün boya sınıfları, Bambu içinde kullanılabilir. Daha ziyade reaktif boyalar kullanılır.
Pamuğa nazaran daha düşük boya kabul etme özelliği, daha yavaş boyama hızına sahip olduğu görülür.
Bu nedenle, Bambu/Pamuk karışımları boyandığında çift renk farkı oluşabilir. Netice olarak hem Pamuk ve hem de Bambu da kullanılacak boyalar seçilirken, benzer boyama dinamiği eğrisi, benzer çekiş özelliği ve benzer ısı/zaman parametreleri olması gerekir.
Boya Seçimi
Bambu elyafı çevre dostu bir elyaf olarak sınıflandırıldığında, yüksek haslık ve çevre dostu olarak bilinen reaktif boyalar öncelikle düşünülmelidir. Bu boyalar kullanıldığında, boyamadaki zorluklar azaltılır ve boyamadan sonraki yıkamalar azaltır ve istenilen renk haslıklarıda karşılanmış olur. Hem Bambu ve hemde Pamuk elyafında, reaktif boyalarda aynı boya eğrilerine uyulması gereklidir.
Alkali ve Boyama şartları
Alkali miktarı; 20 gm/litrenin ve ısıda 100 ˚C’nin üzerinde olmamalıdır. İplik boyama için alkali miktarı 8 gm/litrenin altında ve kurutma esnasında düşük ısı ve hafif gerilim kullanılmalıdır.
Apre
Bambu ve Bambu/Pamuk kumaşların apresi göz önüne alındığında, Silindir kurutmalardaki gibi direkt ısıtma kullanılmamalıdır. Eğer ısı iyi kontrol edilmezse direkt kurutma sararma, sert tutum ve yüksek çekme gibi hataları meydana getirir. Bundan dolayı ramöz ve tamburlu kurutma makineleri kullanılarak, kurutma yapılmalı, en verilmeli ve %5-10 arası besleme kullanılmalıdır.
Isı 130˚C civarında olmalı, iplikleri kuruturken kızıl ötesi ışınlar kullanarak, serbest kurutma yapılmalıdır. Bu sayede, munatazam su uçurma, tuşe iyileştirme yapılarak yapışma ve mukavemet düşüşü önlenebilir.
İşlem Akımı
Boyalı kumaşlar; Ramöz ve boyut tespiti, yumuşatma (iki kez daldırma, iki kez sıkma), beslemeli kurutma ve kumaş apresi.
Boyalı iplikler; yumuşatma, kızıl ötesi kurutma ve iplik apresi.
Yumuşatma
Bambu ve Bambu/Pamuk kumaşlara yumuşatma işlemi tatbik edilmelidir. Bambu ipliklere yumuşaklığını ve dokuma kabiliyetini arttırabilmek için az miktarda silikon yağı ilave edilmelidir.
Yumuşatıcı maddenin amaçları şu şekildedir:
-Bambu elyafları arasında sürtünmeyi azaltmak ve düzgünlüğünü ve yumuşaklığını arttırmak.
-Bambu elyafının yüzey görünümünü yeknesaklaştırmak (uniform) ve aynı zamanda kumaşın mukavemetini ve sürtünme direncini arttırmak.
-Bambu elyafının elastiyetisini döküm kabiliyetini arttırmalıdır.
-Yumuşatıcılar bambu tekstillerinin kurutma esnasında sararmalarını önlemelidir.
BAMBU ELYAFININ VASIFLARI
Doğal antibakteriyel vasıf
Bambu pestisidler kullanılmadan tabi olarak yetiştirilir. Bambu nadiren zararlı böcekler tarafından yenir ve patogen tarafından bulaştırılır. Bilim adamları Bambu elyafında, özel anti-bakteriyel ve bakterio-statik, biyolojik madde olan, bambu kun(özü)’un bulunduğunu bulmuşlardır. Bu madde, bitmiş bambu kumaşlarda da mevcudiyetini devam ettirir. Çünkü, bambu selüloz möleküllerine sıkıca bağlanmıştır. Bambu kumaşların, doğal yapıları gereği, anti bakteriyel ve koku giderici olduğu belirtilir. Yapılan tetkiklerde, bambu kumaşların elli kez (50) yapılan yıkamalardan sonra da, çok iyi antibakteriyel ve bakteriostatik fonksiyonlarını devam ettirdikleri görülmüştür. Yapılan testlerde, bambu elyafına yerleşen bakterilerin %70’nin yaşayamadığı görülmüştür.
Bambu elyafının tabii amtibakteriyel fonksiyonları, giysilere tatbik edilen ve deri alerjisi yaptığı görülen kimyevi anti mikrobiyal maddelere nazaran, çok değişiktir.
Yeşil ve Biyolojik yok olma kabiliyeti
Bambu elyafı çok çabuk büyüyebilen, çok az pestiside ve diğer çiftçilik vasıtalarına ihtiyaç gösterir. Diğer elyaflara, mesela, pamuk ile kıyaslandığında, yetiştirilirken çok az su ve pestiside ihtiyaç gösterir. Bu yüzden pamuk gibi çevreyi kirletmez. Bambu havaya verilen zararlı gazları emer, daha fazla oksijen verir, tekrar ekilmeye ve gübreye ihtiyaç göstermez. Kökleri erozyona müsait toprak yapısını düzeltmek için çok faydalıdır.
Tabii ve çevre dostu elyafı kimyevi katkı maddeleri olmadan meydana getirir. Daha önemli bir vasıf ise, biyolojik olarak yok edilebilen eşsiz bir tekstil elemanıdır.
Bambu elyafı tabiattan gelip, sonunda tabiata döner. Bambu elyafı, 21.yüzyılın en yeşil ve çevre dostu olan yeni bir tip tekstil elemanı olarak gösterilmektedir.
Mor ötesi ışınlardan (Ultra violet) korunma
Atmosferin bozulması, çevre kirliliği ve ozon tabakasının bozulmasından dolayı, dünyamıza daha fazla mor ötesi ışınlar gelir. Mor ötesi ışınlara maruz kalmak deri kanserine yol açar.
Bambu elyafından yapılan giysiler, değişik dalga boyundaki mor ötesi ışınların radyasyonunu emer ve insan vücuduna gelecek zararı azaltır.
Nefes alabilen ve serin tutan bir elyaf
Bambu kumaşlarda nadir bulunan nefes alma kabiliyeti olup, onu inanılmaz serin ve rahat tutan giysi haline getirir. Bunun sebebi ise, bambu elyafının kesitinde mikro açıklık ve mikro deliklerin olmasıdır. Bu şekilde, daha iyi rutubet emme ve havalandırma kabiliyetine sahiptir.
Bu şekildeki özel mikro yapısından dolayı, bambudan yapılmış giysiler, insan terini çok çabuk emer ve uçurur. Bambu kumaşdan yapılan giysiler, sıcak şartlarda, insanlara çok iyi serinlik ve rahatlık verir.
Rutubet Emmesi
Bambu tekstil olarak kullanıldığında da, bitki olarak sahip olduğu vasıfları gösterir. Bambu, çok büyük miktarda rutubet emebilir ve ağırlığının üç mişli su emebilir. Bu özellik, vücuttaki teri kolayca emerek, buharlaştırmasına yarar. Bundan dolayı bambu elyafından yapılan giysiler derinin (insan teninin) hemen üzerinde kullanılır.
Kokudan giderme
Bambu ağaçının birçok antibakteriyel özelliği olup, bambudan yapılmış kumaşlar, birbirlerini takip eden yıkamalara rağmen bu özelliklerini saklarlar. Bu özellik, giysiler üzerinde biriken bakterileri ve oluşa gelen nahoş kokuları azaltır. Aynı zamanda, insan derisinde yaşayan ve koku neşreden bakterileri de öldürdüğü için, giysilerin daha az kokmasını temin eder. İlaveten, bambu elyafının tecrid edici özelliğinden dolayı, kullanan insanların, yazın serinlik, kışın ise sıcaklık hissetmelerine sebep olur.
Bambu kumaşlarda olan çeşitli ve birçok özellikler, kumaşlar için değişik tipler arayan kumaş desinatörleri için fevkalade bir seçim yaratır. Bu elyafdan yapılan kumaşlar, çok parlak renklere boyanabilir, çok dökümlü olup, örme gömleklerden, dokunmuş eteklere kadar kullanılabilir. Koku giderme özelliği, çocuk bezleri için ideal kumaşı temin eder.
Yumuşaklığı
Bambu kumaşı çok yumuşak olup, deri üzerine giyilebilir. Diğer bazı bu tip elyaflara alerjisi olanlar, bu konuda Bambu’dan şikayet etmezler.
Elyaf tabi olarak düzgün ve yuvarlak olup, rahatsız edebilecek keskinlikleri ortadan kaldıracak kimyevi işlemlere ihtiyaç göstermez.
Bambu elyafının kullanış yerleri
Bambu, doğanın hakiki bir harika bitkisi olup, binbir çeşit kullanım yeri vardır. Bambu kumaşlar, tamamen bambu eşyafından üretilen iplikler ile yapılıp, fevkalade ıslaklık ve su buharı geçirgenliği, yumuşak tuşe, daha iyi bir döküm ve kolay boyanabilme özelliklerine sahiptir.
Bambu elyafı tekstil dünyasına giren en yeni bir elemandır. Bambu, şu anda elyaf haline getirilmiş olup, kaşmir ve ipek arasında bir his verir. İpek veya floş gibi bir akıcılık, kaşmir gibi yumuşak bir dokunuşa sahiptir. Moda dünyası sürekli olarak yeni malzemeler arar. Bambu çok iyi bir yazlık elyaftır. Bundan yapılan kumaş, antibakteriyel ve çevre dostudur. Bambu, yenilenebilir bir kaynak olup, bambu ipliğinin üretimi çevreye dost şekilde yapılır. Kumaş nefes alabilir ve sıcak iklimde pamuktan daha serin tutar. Bu kumaşdan yapılan giysiler, alışılagelmiş giysilerin seviyesinde satılmaktadır. Bu giysilerde belirli yumuşaklık, serinlik ve hafiflik vardır. Her türlü giysinin üretiminde kullamılır.
Osman Başar – TTTSD
Danışman
International Dryer dergisi Ocak 2008 sayısından tercüme edilmiştir.
